A Unión Europea conta cunha Política Exterior e de Seguridade Común (PESC) que lle permite actuar e expresar a súa posición na escena internacional.
A PESC é un ámbito da acción exterior da Unión Europea, configurándose como unha política específica que abarca tódolos ámbitos da política exterior e das relacións internacionais; así como todas as cuestións relativas á seguridade da Unión, incluída a definición progresiva dunha política común de defensa.
Orixe e evolución
A PESCatopa as súas orixes nos mecanismos de concertación da política exterior entre os Estados membros para, posteriormente, formalizarse co Tratado de Maastricht de 1992. Esta política consolidouse co Tratado de Lisboa de 2009, que dotou á Unión de personalidade xurídica propia e de capacidade para celebrar acordos con Estados e Organizacións Internacionais.
O Tratado de Lisboa introduciu un Título V no Tratado da Unión Europea titulado «Disposicións xerais relativas á acción exterior da Unión e disposicións específicas relativas á política exterior e de seguridade común», onde se detallan os principios, obxectivos, poder de iniciativa, procedemento de toma de decisións e mecanismos propios da PESC, incluíndo a Política Común de Seguridade e Defensa (PCSD).
Unha das principais novidades foi a creación da figura do Alto Representante da Unión para Asuntos Exteriores e Política de Seguridade, posto que actualmente ocupa Kaja Kallas desde o 1 de decembro de 2024, tras concluír o seu mandato o español Josep Borrell.
Funcións da Alta Representante e Vicepresidenta da Comisión
A Alta Representante está ó fronte da PESC con ampla autonomía, prerrogativas especiais e recursos, entre os que destaca o Servizo Europeo de Acción Exterior (SEAE).
A Alta Representante tamén ocupa o cargo de Vicepresidenta da Comisión Europea e debe velar pola coherencia e eficacia da acción exterior xeneral da UE nos ámbitos da axuda ó desenvolvemento, o comercio, a axuda humanitaria e as respostas ás crises, entre outros.
Réxime e funcionamento da Política Común de Seguridade e Defensa
A PESC mantense como unha política intergobernamental específica na que rexe, en termos xerais, a unanimidade. Caracterízase por unha serie de procedementos especiais e a exclusión xeral da competencia do Tribunal de Xustiza da Unión Europea, coa excepción da súa competencia para controlar o respecto do artigo 40 do TUE e o control da legalidade das medidas restritivas consonte co artigo 275 TFUE
Os obxectivos da PESC, recollidos no artigo 21 do Tratado da Unión Europea, son:
- Defender os seus valores, intereses fundamentais, seguridade, independencia e integridade.
- Consolidar e apoiar a democracia, o Estado de Dereito, os dereitos humanos e os principios do Dereito internacional.
- Manter a paz, previr os conflitos e fortalecer a seguridade internacional, conforme ós propósitos e principios da Carta das Nacións Unidas, así como ós principios da Acta Final de Helsinqui e ós obxectivos da Carta de París, incluídos os relacionados coas fronteiras exteriores.
- Apoiar o desenvolvemento sostible nos planos económico, social e ambiental dos países en desenvolvemento, co obxectivo fundamental de erradicar a pobreza.
- Fomentar a integración de tódolos países na economía mundial, entre outras cousas mediante a supresión progresiva dos obstáculos ó comercio internacional.
- Contribuír a elaborar medidas internacionais de protección e mellora da calidade do medio ambiente e da xestión sostible dos recursos naturais mundiais, para lograr o desenvolvemento sostible.
- Axudar ás poboacións, países e rexións que se enfronten a catástrofes naturais ou de orixe humana.
- Promover un sistema internacional baseado nunha cooperación multilateral sólida e nunha boa gobernanza mundial.
A Unión Europea mantén asociacións e diálogos políticos baseados en intereses e beneficios recíprocos cos principais actores internacionais. Nesa liña, celebra periodicamente Cumes cos países cos que a UE mantén unha asociación estratéxica, ademais de multitude de encontros a distintos niveis con outros países e organismos rexionais dos diferentes continentes.
A determinación dos intereses estratéxicos da Unión, a fixación dos obxectivos e a definición das orientacións xerais da PESC corresponde no seu nivel máis alto ó Consello Europeo, que reúne ós Xefes de Estado ou de Goberno dos Estados membros. Baseándose nestas orientacións xerais, o Consello de Asuntos Exteriores (conformado polos Ministros de Asuntos Exteriores dos Estados membros e presidido pola Alta Representante) elabora a PESC, adoptando as decisións necesarias para definir e aplicar a devandita política.
O ministro Albares, a Alta Representante da Unión Europea para Asuntos Exteriores e vicepresidenta na Comisión Europea, o comisario europeo de Defensa e os ministros de Exteriores de Gran Bretaña, Polonia, Francia e Alemaña na reunión sobre seguridade europea e Ucraína celebrada en Madrid. EFE
Política Común de Seguridade e Defensa
Para cumprir co obxectivo de manter a paz e reforzar a seguridade internacional, a Unión dotouse dunha PCSD como elemento integral da PESC, que dota de unha capacidade operativa propia no exterior e concrétase en misións civís e operacións militares en terceiros países con medios civís e militares achegados polos Estados Membros.
Desde a publicación da Estratexia Global de Seguridade da UE de 2016, a PCSD diríxese a apoiar o papel da Unión como un provedor de seguridade global, o que inclúe decisións sobre as crises ás que ten que facer fronte, os medios necesarios e a cooperación cos socios que soliciten o apoio da Unión na xestión de crise e o reforzo das súas capacidades.
No ámbito de desenvolvemento de capacidades, en 2017 o Consello Europeo, apoiado activamente por España e outros Estados membros, lanzou a Cooperación Estruturada Permanente en materia de defensa (CEP ou PESCO). Trátase dunha cooperación reforzada para mellorar a coordinación e incrementar os investimentos en defensa en canto ó desenvolvemento das capacidades de defensa dos Estados Membros participantes.
Mediante PESCO, os Estados Membros aumentan a súa eficacia á hora de facer fronte ós retos en materia de seguridade e de avanzar cara a unha maior integración e fortalecemento da cooperación en materia de defensa no marco da UE. En 2020 lanzouse Plan de Acción Europeo da Defensa, que inclúe un instrumento financeiro, o Fondo Europeo de Defensa, que apoia a I+D+i neste ámbito, iniciativa na que España e a súa industria ten un destacado papel.
A estas novas ferramentas da PCSD únense o renovado apoio ás misións civís cos Pactos pola PCSD civil de 2018 e 2023, a iniciativa CARD (Revisión Anual Coordinada da Defensa), a cargo da Axencia Europea de Defensa, o Instrumento Europeo para a Paz (EPF, para financiar equipamento militar letal e non letal para os socios da UE, fundamental no apoio ás forzas armadas ucraínas trala agresión rusa de 2022).
Finalmente, a Unión Europea dotouse dun Compás Estratéxico, documento guía que, buscando a coherencia das accións no marco PCSD e partindo dunha análise de riscos e ameazas da contorna europea, sinala obxectivos con marcadores temporais asociados para avanzar nese papel de actor global de seguridade da UE.
O Edificio Triangular, sede do Servizo Europeo de Acción Exterior (SEAE) en Bruxelas. EFE
Implicación de España en operaciones PCSD
No ámbito das operacións, España mostra a súa implicación na PCSD dando apoio político, pero tamén achegando medios e capacidades ás misións que a Unión desprega en distintas rexións xeográficas.
A actividade de España centrouse nos últimos anos en:
- O Corno de África e África Occidental, coas operacións e misións EU NAVFOR ATALANTA, EUTM Somalia e EUTM Malí.
- A misión de adestramento militar EUMAM Ucraína, na que España formou a uns 7 000 soldados ucraínos en territorio español desde o seu inicio até finais de 2024.
- En misións civís destacan as contribucións a EUCAP Sahel Mali, EUAM República Centroafricana e EUAM Ucraína.
Durante a súa Presidencia do Consello da UE en 2023, España foi ademais anfitrioa do primeiro exercicio da Capacidade de Despregamento Rápido da UE (RDC), que se activaría en caso de crise con 5 000 efectivos en calquera lugar do mundo para defender os intereses da Unión Europea e que debe estar plenamente operativa para 2025.